Ağrı Tutak;
ULAŞIM
İlçe merkezi Ağrı il merkezine 40 km, Hamur’a 28 km, Patnos’a 39 km, Karayazı’ya 66 km Eleşkirt’e 70 km uzaklıktadır.
TARİHİ
Yörenin tarihi Urartulara gider.
Tutak isminin kökeni konusunda üç iddia vardır. Bunlara göre: ismin Farsça’dan alındığı ve iki anlama geldiği ve sonradan bu deyimin Tutak olarak değiştirildiğidir. Diğer iddia: yöreye ilk gelen Türkler tarafından tutulan yer anlamında Tutak isminin verildiğidir. Üçüncü ise: yörenin adını Alparslan ordusu komutanlarından olup, bu yörede konaklayan Tutak Bey’inden aldığıdır.
Osmanlı imparatorluğu döneminde, Van eyaletinin Beyazıt sancağına bağlı iken, 1919 yılında ilçe statüsü kazanmış ve Ağrı iline bağlanmıştır. Osmanlı salnamelerinde, buranın ismi “Antab” (Entab, Ayintab) olarak geçer. Antab ismi, 1894 tarihinde Tutak olarak değiştirilmiştir.
Birinci Dünya Savaşı sırasında, Rus işgaline uğrayan bölgede bölgesel mahalli direnmeler devam ederken, 14 Nisan 1918 yılında Ruslar geri çekilmiş ve işgal bitmiştir.
GENEL
İlçe il merkezinin batısındadır. Ağrı-Van karayolu üzerinde, Murat nehrinin batı kenarında kurulmuştur. Denizden yükseklik 1565 metredir. Kara iklimi hakimdir. Yazları sıcak ve kurak, kışları ise soğuk ve kar yağışlı geçer. Kışın yağan kar, Mart ayı sonuna kadar yerde kalır. Yörenin toprakları yüksek yayla karakterinde ve oldukça yüksektir.
Fırat nehrinin iki önemli kolundan biri olan Murat nehri ilçe merkezinden geçer. Murat nehri üzerinde, ilçe merkezinde, İstanbul Boğaziçi Köprüsüne benzetilen bir köprü bulunuyor.
İlçe halkı tarım ve hayvancılık yaparak geçimini sağlar.
NE YENİR
Tereyağlı kete yenir.
GEZİLECEK YERLER
YAZIT
Tutak ilçesine ait bir tarlada MÖ 755-745 yılları arasında yaptırılan bir yazıt bulunmuştur.
Yazıtta yazılı olanlar “Haldi’nin büyük gücüyle, Rusa’nın oğlu Argişti söyler, ben Bianlı ülkesinden buraya kara yolu yaptım ve Arsiani nehri üzerine köprü inşa ederek, adını Argişti köprüsü koydum.
Haldi’nin büyük gücüyle, ben Rusa oğlu Argişti, güçlü kral, karaların kralı, Bianlı ülkesinin kralı, Tuşpa şehrinin yöneticisiyim. Rusa oğlu Argişti söyler, her kim bu yazıtı kırarsa, kim ona zarar verirse ve her kim bunları yaparsa, ona söyleyin fırtına tanrısı Haldi onu güneşin altında yok etsin.
Güneşin laneti onun üzerine olsun. Bu yazıt, Arsiani nehri üzerindeki Argişti köprüsüne onun anısına dikilsin” Bu yazıtta, Urartu kralı II. Argisti tarafından, tarihteki en eski kara yollarından birisi olarak bilinen Van-Ağrı karayolu ve Murat nehri üstünde yaptırılan köprüden söz edilmektedir.
Yazıtta, Murat nehrinin ismi “Arsiani” olarak geçer. Ayrıca yine kral, yazıta zarar verenler hakkında lanet etmektedir.
ATABİNDİ KALESİ
Atabindi köyünün 4 km kuzeybatısında bulunan Atabindi kalesi, kuzeydoğu-güneybatı uzantılı bir kayalık üzerinde kuruludur.
Kayalığın eğimi doğu ve kuzey yönlerde kademeli şekilde azalırken, kayalığın güney ve kısmın batısı ise 5-10 m yüksekliğinde dik bir uçurumla son bulur.
Kalenin üzerinde bulunan kayalığın tahribata dayanıksız, gözenekli yapısından dolayı tahrip olduğu anlaşılır.
Atabindi’nin yaklaşık 2 km kuzeyinden geçen Kesik Çayı, kalenin doğu ve güneyini çevreleyerek Murat Nehriyle birleşir. Kesik çayının arasında bulunan alan, güneybatı kısmı dışında, otlak özelliği taşıyan sulak ve verimli araziden oluşmaktadır.
Kalenin çevresinin sur duvarlarıyla çevrili olup olmadığı anlaşılmamaktadır. Bu nedenle kalenin boyutu hakkında net bilgiler yoktur. Fakat kalenin üzerinde bulunduğu kayalığın sınırları ölçüldüğünde en az 1 hektarlık bir alana sahip olduğu anlaşılır.
Kaleden günümüze kalan kalıntılar:
Kalede kaya mezarları, kaya işaretleri, mekanlara veya surlara ait harçsız duvarlar ve oda mezarları bulunmaktadır.
Urartu dönemine ait harçsız duvarlar kalenin bulunduğu kayalığın kuzey ve kuzeydoğu kısmındadır.
Yarı işlenmiş taş bloklarla inşa edilmiş duvarlar, bazı yerlerde 3 sıra halinde yaklaşık 1 m uzunluğunda görülebilir.
Ayrıca kayalığın güney yamaçlarında, çevresi küçük taşlarla örülmüş yeraltı oda mezarlarının bulunduğu görülür.
Kaya Mezarı:
Kalede bulunan kaya mezarı, Atabindi’nin Urartu dönemine ait en dikkat çeken arkeolojik buluntularındandır.
Mezar, kayalığın güneydoğu uç kısmında bulunur.
Ön odaya geçilen ana oda ve bu odadan ulaşılan iki küçük yan odadan oluşur.
Mezar girişine ulaşmak için kayalığın üst kısmında anakayaya oyulmuş 13 basamaklı bir merdiven yapılmıştır.
Bu amaçla yapılan açıklığın, aşağıda söz edilecek kaya işaretlerini tahrip ettiği anlaşılır.
Mezarın dar girişi, üstteki kaya bloklarının çatlaması ve zamanla kayması ile kapanacak kadar küçülmüştür. Yani bir insan ancak sürünerek mezarın içine girebilir.
Merdivenlerin indiği ön oda 2.12 x 3.30 x 3.13 m ölçülerindedir.
Doğu cephesinde dikdörtgen bir açıklık bulunur.
Mezarın ana odasına, ön odanın batı duvarına açılmış, etrafı tek silmeyle çevrili, dikdörtgen bir kapıdan geçilir.
Ana oda dikdörtgen planlıdır. Yüksekliği 2.70 m olan odanın doğu duvarının 2.20 m lik kısmı, 1.20 m derinliğinde geriye doğru çekilerek büyük bir niş oluşturulmuştur. Bu alanın zemininde 35 cm çapında, çanak şeklinde bir oyuk vardır. Odanın duvarları boyunca sıralanmış 36 adet kemerli niş dikkat çeker. Nişlerin bazılarının tabanlarında oyuklar bulunur.
Mezarın ana odasının zemininde, tüm duvarların kenarlarını çevreleyen, anayaya oyularak yapılmış, 50 cm yüksekliğinde 50 cm eninde seki vardır.
Odanın tavanı ise düz şekilde biçimlendirilmiştir. Anakaya üzerinde odanın batı duvarından başlayarak tavan boyunca devam eden, derin yarıklar görülür. Bu yarıkların kayaç yapısının dayanıksızlığı nedeniyle doğal şekilde oluştuğu anlaşılır.
Ayrıca mezar odasının zemini yakın zamanda yapıldığı anlaşılan kaçak kazı çukurları nedeniyle tahrip edilmiştir.
Ana odanın batı duvarında dikdörtgen bir kapıyla yan odaya geçilir. Odanın duvarlarında niş yoktur. Odanın zemininde 70 cm çapında bir çukur bulunur.
Ana odanın kuzey duvarından ise, yine dikdörtgen kapıyla diğer yan odaya ulaşılır. Dikdörtgen planlı oda boyut bakımından diğer yan oda gibi küçüktür. Odanın yan ve ön duvarlarında, ikişer adet olmak üzere 6 adet niş bulunur.
Kayalığın güney batısında, kaya mezarı dışında anakayaya açılmış bir mekan daha vardır. Kaya mezarı olduğu düşünülen mekanın tavan kısmı büyük oranda çöktüğü için planı tam olarak anlaşılmaz. Mekana güney kısmından dromoslu bir girişle ulaşılmaktadır. Girişin önünde ise düzensiz plana sahip bir oda vardır.
Kaya işaretleri:
Atabindi’de kaya mezarlarından sonra en dikkat çekici buluntular kaya işaretleridir.
Bu işaretler kaya mezarları gibi doğal tahribata az maruz kaldığından günümüze kadar ulaşmıştır.
İşaretler, kayalığın güney ve güneybatı kısımlarını içeren geniş bir alana yayılıdır. Zamanla kayalığın üzerindeki toprağın erozyonla aşınması sonucunda yeni işaretler günümüzde görünür hale gelmiştir.
Kaya mezarının üzerinde bulunan işaretlere dikkatli bir şekilde bakıldığında, mezar girişinin açılırken işaretlerin bir kısmını tahrip olduğu görülür.
Bu durum Atabindi’de, kaya mezarının üzerinde bulunan işaretlerin kaya mezarından daha önce yapıldığını işaret eder.
Kaya işaretleri, Atabindi Kalesi dışında Urartu krallığıyla ilişkilendirilen Yukarı Anzaf, Çavuştepe, Pekeriç, Tatvan, Palu gibi krallığın egemenlik alanı içerisindeki merkezlerde bulunmaktadır.
Bu işaretlerin atlı araba veya mobilya aksamı üretmek için kullanılan kaya kalıpları olabileceği iddia edilir.
Ne yazık ki, bu kaya işaretleri, yakın geçmişte üzerine boya ile yapılan işaretler, yazılar ve isimler nedeniyle oldukça tahrip olmuş durumdadır.
Sonuç
Atabindi’de yöneticiye ait kaya mezarının bulunmasının yanı sıra kalenin küçüklüğü ve krali merkezler ve eyalet merkezlerinde görülen mimari birimlerin yokluğu, Atabindi’nin aşiret merkezi olarak değerlendirilmesine neden olur.
Kalenin doğu ve kuzey kısmında, özellikle Kesik çayının oluşturmuş olduğu yay içerisinde düz otlakların varlığı dikkat çeker.
Otlak niteliği gösteren düzlük alanlar hayvancılık için oldukça müsaittir.
Atabindi Köprüsü
İlçe merkezine 19 km uzaklıkta, Atabindi köyünün içinden geçen çayın üzerine kurulmuştur. Ancak günümüzde tamamen yıkılmış, sadece ayakları kalmıştır.
Köyün yaşlılarının verdiği bilgiye göre, köprü tek gözlü bir açıklığa sahip iken köprünün yan taraflarında da iki adet boşaltma gözleri varmış.
Siyah bazalt taşı kullanılarak yapılan köprünün, doğu ayağının yanına DSA tarafından beton dökülerek zarar verilmiştir.
DAMLAKAYA KÖYÜ ŞEHİTLİĞİ
İlçe merkezine bağlı Damlakaya köyündedir.
Köyün batısında köy mezarlığı içindedir. Çevresi, 1 metre yükseklikte, köy sakinleri tarafından dere taşlarıyla örülmüştür. Girişi, doğudan demir bir kapı ile sağlanır.
Şehitlikte 2 mezar bulunur. Bu mezarlarda, son Rus işgali sırasında yani 1914yılında Rus ordularına karşı kahramanca savaşan Hamidiye Alay Komutanı Abdülmecid Bey ve Rus ordularına karşı savaşan ve Şeyh Abdülaziz Bey yatmaktadır.
Savaş esnasında ikisi de burada şehit düşmüşlerdir. Ayrıca: yine Rus işgali sırasında, bu köy civarında cereyan eden çatışmalarda, bu civarlara kadar savaşmak için gelip soğuktan ve çeşitli hastalıklardan dolayı şehit düşen ve Arap olduğu söylenen 7 şehit de, şehit oldukları yerden getirilip buraya gömülmüşlerdir.
ÇIRPILI KÖYÜ KALESİ
İlçe merkezine 14 km uzaklıkta bulunan Çırpılı köyünün kuzeydoğusundadır.
Yüksek ve oldukça sarp bir tepenin üzerine kurulu kalenin üç tarafı uçurumlarla çevrilidir. Arazinin doğal yapısına uygun olarak doğu-batı doğrultusunda uzanan kalenin, kuzeydoğu ve güneydoğu tarafları dik uçurumlarla çevrilidir ve bu bölümlere savunma duvarı yapılmamıştır.
Kuzeybatı yönü, hafif eğimli olduğundan savunma duvarı yapılmıştır. Ancak bu bölümdeki savunma duvarının taşları, bulundukları yerden çıkıp aşağıya doğru kaymıştır. Kalenin güneybatı bölümünde andezit taşından yapılan savunma duvarının iki sırası günümüze ulaşmıştır.
Kalenin doğu yönünde, bir su yolu ile ulaşılan bir su sarnıcı vardır. Sarnıç oldukça derindir, sarnıca kayaya oyulmuş dik merdivenle inilir. Sarnıcın doğuya açılan bir penceresi vardır. Kaçak kazılar ve doğal tahribat yapıya çok zarar vermiştir.
Kalenin üst platformu sonradan kaçak kazılarla tahrip edilmiştir. Kaçak kazılar sırasında bulunan çanak-çömlekler parçalanarak atılmıştır.
KARAGÖZ KİLİSESİ
İlçe merkezinin 26 km batısında, Dayıpınarı köyü yakınında, kayalık arazidedir. Kilise kayalara oyularak yapılmıştır. Kiliseye giriş, kayalara oyularak yapılmış merdivenle sağlanır. Ortada geniş bir alan, yanlarda odalar, raflar ve pencereler vardır.
DÖNERTAŞ KALESİ:
Tutak ilçesine bağlı Dönertaş köyünün 600 m kuzeybatısında, doğu-batı uzantılı yüksek olmayan bir tepecik üzerindedir.
Kalenin yaklaşık 200 m önünden Başma Deresi geçer.
Kalenin üzerinde bulunduğu tepeliğin yükseltisi kuzey, güney ve doğu kısımlarından kademeli şekilde azalırken, batı kısmı ise doğal bir sırtla platoya bağlanmaktadır.
Günümüzde tepeliğin üst kısmı tarla olarak kullanılmaktadır. Dolayısıyla bu kısımda kaleye dair izler görülmez durumdadır. Fakat tarlanın sürülmemiş kısımlarında duvarlara ait olabilecek, yarı işlenmiş taşlar, dağınık halde bulunmaktadır. Muhtemelen kaleye ait duvar taşları, yakınlarda bulunan evlerde yapı taşı olarak kullanılmıştır.
Kalede en belirgin arkeolojik buluntu kaya mezarıdır. Mezar, 1986 yılında bulunmuştur. Kaya mezarı tepeliğin doğu yamacındadır. Mezarın tavan kısmı büyük oranda çökmüştür. Dolayısıyla mezar girişi görülemez durumdadır. Oda plan bakımından yakınında bulunan Atabindi kaya mezarının ana odasına benzemektedir. Mezar odasının Atabindi mezarında olduğu gibi kuzey duvarında büyük bir girinti bulunmaktadır. Niş benzeri bu girinti 1.80 m genişliğinde ve 0.95 m derinliğindedir.
Mezar odasının kuzey duvarında 9, batı duvarında 7 ve güney duvarında 6 adet niş bulunur. Nişler ortalama 30 cm genişliğinde, 25 cm derinliğindedir. Ayrıca mezarın çökmüş kısımlarındaki duvarlarda nişlerin bulunduğu anlaşılmaktadır. Odanın zemini toprakla doludur. Odanın tavanı ise kuzey-güney yönünde uzanan tonozlu bir şekilde biçimlendirilmiştir.
Dönertaş’a en yakın krali merkez yaklaşık 37 km güneybatısında bulunan Aznavurtepe’dir. En yakın aşiret merkezi ise 8.5 km uzaklıktaki Atabindi Kalesidir. Atabindi ve Dönertaş’ın birbirlerine bu kadar yakın olması dikkat çekicidir.
ZENCİR KALE
İlçenin güneyinde, Katavin dağındadır. Yapılış tarihi ve yaptıranlar bilinmemektedir. Kalenin köşelerinde zencir sallandığı için, bu ad verilmiştir. Kale, günümüzde yıkık durumdadır. Kale hakkında birçok efsane ve söylenti vardır.
İSAABAT KÖYÜ KİLİSESİ
İlçe merkezinin 11 km uzağında, İsaabat köyündedir. Köyün kuzeydoğusunda yerleşim alanları arasında kalmıştır. Ancak günümüzde oldukça harap durumdadır.
Kilisenin sadece kuzey duvarı ve kuzeydoğu köşede bulunan apsis kemerinin küçük bir bölümü günümüze ulaşmıştır. Kaplama taşları, siyah bazalt taştandır ancak köylüler tarafından sökülerek köyün okulu ve evlerinin inşaatında kullanılmıştır. Moloz taşlarla örülen dolgu duvarında Horasan harcı kullanılmıştır.
Batı duvarında iki pencere bulunur. Kilisenin orta kısmında, bir kütle halinde duran ve çevredeki kaplama taşları sökülen bir mimari parça bulunur. İçerisine çanakların gömülü bulunduğu bu mimari parça, muhtemelen üst örtüye ait olmalıdır. İçinde gömülen çanaklar ise, ses akustiği sağlamak amacıyla konulmuştur.
MÜNEVVER VE HÜNKAR ŞEHİTLİĞİ
İlçe merkezinde, Kaymakamlık binasının kuzeyinde, Murat Mahallesinde Maksut Irgat evinin arkasındadır.
Burada 1877-1878 yılları arasında yapılan Osmanlı-Rus harbinde şehit olan bir kadın ve bir erkek yatmaktadır. Şehidin biri bahçe dışındadır. Bugün 124 yaşında olan ve 93 Harbini gören Maksut Irgat’ın anlattıklarına göre, 93 Harbinde, Tutak’a giren Rus kuvvetlerinin top ateşi sırasında parçalanarak şehit olan Münevver adlı kadın ve kocası Hünkar burada yatmaktadır.
Komşusu olan bu şehitleri, kendi elleriyle şehit oldukları bu yere defnetmiştir. Şehitlerin çevresi, Maksut Irgat tarafından 75-80 cm yükseklikte dere taşlarıyla çevrilmiştir. Şehitlikte Münevver isimli kadınla, kadının yanında ziyaret olduğu belirtilen bir mezar daha vardır. Hünkar isimli şehidin mezarı ise, etrafı çevrilen şehitliğin dışında kalmıştır. Şehitlik içinde ayrıca bir ziyaretgah daha vardır. Bakım durumu iyi değildir.
Ağrı şehri tanıtımı ve gezilecek yerlerle ilgili yazım için.