İstanbul Vefa

kilise-camii-2
İstanbul Vefa

Atatürk Bulvarının doğusundaki yamaçtadır. İstanbul şehrinde, sur içi olarak belirlenen tarihi yarımada bölgesindeki en eski semttir. Fetihten sonra, Osmanlı mahalleleri içinde kültür ve hayat tarzı bakımından öne çıkan bu mahallede, birçok ulema, bürokrat ve derviş yaşamıştır.

İstanbul’da: Süleymaniye ve Fatih gibi iki büyük ilim tepesinin arasında kalmıştır.

Aslında, biraz sonra okuyacağınız gibi, semtin Vefa isminin Şeyh Vefa isimli bir kişiden geldiği söylenmektedir. Ancak semtin ismi konusunda bir rivayet daha vardır. Bunu anlatarak konuya girmek istiyorum.

Bizans imparatoru Konstantin, bu civarda öldürülmüştür. Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u fethi sırasında, Konstantin de bizzat savaşmış ve Osmanlı’ya ait kölelerden biri tarafından öldürülmüştür.

Son nefesini verirken de kendisini öldüren kişiye “Me fa yes” demiş ve bu Yunanca kelimenin anlamı “Beni Yedin” demekmiş. “Me fa yes” de zamanla “Mefa” ve “Vefa” şekline dönüşmüştür.

ŞEYH VEFA

Semtin ismi asıl adı Mustafa olan Şeyh Vefa isimli bir kişiden gelmektedir. Doğum tarihi bilinmemekle birlikte Konyalı olduğu bilinir. Fatih Sultan Mehmet ve Sultan II. Beyazıt dönemlerinde yaşamıştır.

Önceleri “Karamanoğulları” medreselerinde hizmet ettikten sonra, Edirne’ye gelmiş ve oradan da Fatih Sultan Mehmet davetiyle, İstanbul’a gelerek padişahın büyük yardım ve desteğini görmüştür.

Fatih Sultan Mehmet, kendisi için daha sonra adıyla bilinecek yani Vefa olarak bilinecek bu yörede: bir cami ve çifte hamam yaptırmıştır.

Bunların yapılış tarihi kesin olmamakla birlikte muhtemelen 1476 yılıdır. Şeyh Vefa ise: bir kısım meşhur devlet adamının yetiştirilmesini sağlamıştır. (Sadrazam Sinan Paşa, Şeyhülislam Zenbilli Ali Efendi gibi) Dar ve basık çilehanesinde, çok sade bir hayat yaşamıştır.

seyh-camii-1
İstanbul Vefa Şeyh Vefa Camii
seyh-camii-2
İstanbul Vefa Şeyh Vefa Camii
seyh-camii-3
İstanbul Vefa Şeyh Vefa Camii

 

Şeyh Vefa Cami

Vefa caddesindeki bu cami, 15 yüzyıldan kalma bir caminin yerine yapılmıştır. Modern bir binadır. 15 yüzyılda yaşamış evliya Şeyh Müslihiddin Türbesi de buradadır. Sultan II. Beyazıt, 1481-1490 yılları arasında, caminin bulunduğu yere medrese, derviş hücreleri, imaret yani mutfak ve kütüphane ekleterek burayı bir külliye haline dönüştürmüştür.

Külliye 1757 yılında ayrıntılı onarım görmüş, 1782 yılında ise medrese ve derviş hücreleri çıkan bir yangın sonunda yok olmuştur. Bunlar yani yanan bölümler, 1785 yılında Sultan I. Abdülhamit tarafından tamir ettirilmiştir. 1909 yılındaki yangında külliye yine büyük zarar görmüştür.

Bu yangında çok hasar gören cami ise, 1912 yılında yenisi yaptırılmak için yıktırılmış, ancak I. Dünya savaşının çıkması nedeniyle yenisi yaptırılamamış, bu arada külliyenin diğer birimleri de bakımsızlıktan yok olmuştur. Geriye ise sadece türbe ve çilehane kalmıştır. Çilehaneden aşağıda söz edeceğim.

Ünlü gezgin Evliya Çelebi’nin bu cami hakkında yazdıkları: “Şeyh Ebul Vefa Cami, İstanbul içinde 11’nci selatin camidir. Fatih Sultan Mehmet yaptırmıştır. O kadar büyük değildir ama ruhaniyeti olan, duası kabul olunan büyük cami ve eski mabettir. Bir şerefeli minaresi, bahçesi, medresesi, imareti, hamamı vardır.”

1994 yılına gelindiğinde, cami aslına uygun olarak yeniden yaptırılmıştır. Restorasyondan sonra caminin pek bir özelliği kalmamış olsa da, buraya yolunuz düşerse, özellikle çilehane ve hazire ilginizi çekebilir. Avludan sola doğru dışa çıkıp, sarmaşıkların sardığı eski kapısını da görmenizi öneririm.

seyh-camii-cilehane-2
İstanbul Vefa Şeyh Vefa Çilehane
seyh-camii-cilehane-1
İstanbul Vefa  Şeyh Vefa Çilehane

Çilehane

Camide: mihrap önünde yer alan 4 x 3.5 metre boyutlarında, kareye yakın, üstü tonozla örtülü bir hücre bulunmaktadır.

Bu hücrenin kapısı, kuzey cephede mihraba açılmakta, doğu ve batı pencerelerinde birer pencere açıklığı bulunmaktadır. Duvarlar kaba yontu taşla örülmüştür. Bu hücrenin çilehane olduğu öne sürülmektedir.

Caminin yıkılması sırasında, bu hücrenin camiye bitişik cephesi de yıkılmıştır. Aslında bu hücre, günümüzde olduğundan daha fazla pencereye sahipti. Toplam yedi penceresi olduğu düşünülmektedir.

Tüm bunların yanında, buranın çilehane olmayıp sadece itikaf odası olarak tasarlandığı veya kütüphane veya kıraat odası olarak da kullanılan bir şeyh odası olduğu düşünülmektedir.

Sonuç olarak ihtimaller, buranın büyük olasılıkla bir çilehane olarak tasarlanmayıp, şeyh odası olduğu yönündedir. Ancak, buranın pencereler kapatılarak zamanla bir çilehane olarak da kullanıldığı farz edilmektedir. Hücrenin önünde: Şeyh Vefanın efsanelere konu olan kedisinin kabir taşı olduğu söylenen, kitabesiz siyaha yakın koyu yeşil bir taş bulunmaktadır.

seyh-turbesi-2
İstanbul Vefa Şeyh Vefa Türbesi
seyh-turbesi-1
İstanbul Vefa Şeyh Vefa Türbesi
seyh-turbesi-3
İstanbul Vefa Şeyh Vefa Türbesi
seyh-vefa-turbesi-1
İstanbul Vefa Şeyh Vefa Türbesi

 

Şeyh Vefa Türbesi

Şeyh Vefa, caminin sol yanına gömülmüş ve kabri üzerine 1490 yılında türbe yapılmıştır. Yay kemerli kapı üstündeki dikdörtgen çerçeveli kitabe: Farsça yazılmıştır.

Türbenin üstü kiremitle kaplıdır ve duvarlarının kalınlığı 80 cm dir. Sekiz pencerelidir. Türbede beş sanduka vardır ve Şeyh Vefanın sandukası ortadadır. Türbede ilginç bir ayrıntıdan söz etmek istiyorum. Mihrabı bulunmayan türbenin kuzey duvarında, sağ pencerede, eşine pek rastlanmayan bir uygulama olarak, altında genişçe bir deliği bulunan, mermerden oyulmuş bir tekne bulunmaktadır.

Bu tekne ne için konulmuştur bilinmemektedir. Ancak günümüzde lavabo olarak kullanılmaktadır. Ancak atık su gideri olmadığından teknenin atık suları, dışarıya atılmaktadır.

Lala Paşalar Türbesi

Şeyh Vefa haziresindedir. Batı hazirede bulunan bu türbede: Lala Mehmet Paşa, Lala Ramazan Paşa ve bir kişi daha yatmaktadır. Türbenin üst örtüsü hakkında bir bilgi yoktur. Ancak bu türbenin sütunlar üzerine oturan kubbeli bir yapı olduğu, mezarlıkta bulunan baklava dilimli sütun başlıklarının da bu türbeye ait olduğu düşünülmektedir.

helvaci-baba-tekkesi-3
İstanbul Vefa Helvacı Baba Tekkesi-Helvai Yakup Tekkesi

 

Helvacı Baba Tekkesi-Helvai Yakup Tekkesi

Önce Helvacı Baba kimdir: Silifke’nin Zeyniye köyünde doğmuştur.

Helvacılık yapan Helvai Yakup Efendi, 60 yıl boyunca, bıkmadan yorulmadan Bayrami-Melami yolunu halka anlatmıştır. Ömrü boyunca, mensup olduğu Bayrami yolunun özellikle İstanbul’da yayılması için büyük çabalar sarf etmiştir. İsmail Maşuri şehit edildiğinde, Helvacı Baba hapsedilmiştir.

Acem seferindeki başarısızlık üzerine, padişah bu zatı serbest bıraktırıp duasını rica etmiş ve daha sonra zafer kazanılınca, Yakup Efendiye, İstanbul’daki ilk Bayrami Tekkesini, Şehzadebaşı civarında, Bozdoğan kemeri bitişiğinde inşa ettirmiştir.

Padişah, Kanuni Sultan Süleyman, bir gün bu tekkeyi ziyaret etmiştir. Bu ziyarette derhal helva pişirilmiş ve padişaha takdim edilince, padişah gönlünden helva geçirmiş olması sebebiyle memnun kalmıştır. Şeyhin lakabı olan “Helvai” buradan kalmıştır. Kendisi 1588 yılında vefat etmiştir.

Tekke binası burada yani Bozdoğan kemerinin yanında olmasına rağmen, Helvacı Babanın mezarının Şehzade Mehmet Camisinin bahçesindeki koca çınar ağacının altında bulunduğu rivayet edilmektedir. Rivayet çünkü: 1982 yılında, burada toplanmayı yasaklayan askeri yönetim, bunu önleyemeyince, bir gece ulu çınarın kıble tarafındaki asırlık kabri: zemin seviyesinden kepçe ile sökerek çınarın çevresini dümdüz etti.

Buradan sökülen türbenin nerede olduğu konusunda net bilgi yoktur. Bir söylentiye göre: aşırı kalabalık nedeniyle, kabir, Şehzade Cami haziresine gizlice nakledilmiştir. Ancak yine bayanlar tarafından aşırı ve yoğun ziyaret olunca, bu kez, ikinci kere, mezar, gizli bir yere defnedilmiştir.

Uzun zaman buraya “Burada türbe yoktur” levhası asılmasına rağmen insanlar gelmeye ve dua etmeye devam ettiler. Ancak, günümüzde burada çınarın çevresinin bir demir çitle çevrildiği ve bu çitin üzerinde ise sarı metal bir levha ile “Burada sahabe-i Kiramdan Ali Tabl-i Kabri Bulunmaktadır” yazısı görülmektedir. Yani, 1982 yılında buradaki mezar sökülmesine ve başka yere taşınmasına rağmen, günümüzde burası yine kalabalıklaşmıştır.

Hatta, öğrendiğime göre, Helvacı Babanın türbesi. Günümüzde Vezneciler tarafında bulunmaktadır. Öte yandan, çınarın çevresindeki demir çitin üzerindeki tabelanın da kaldırıldığı söyleniyor. Ama yine de, çeşitli kaynaklar, askeri dönemde kaldırılan türbenin derinlemesine bir kazı yapılmadan, zemin üstünde yapılan bir harfiyatla geçiştirildiğini söylemektedir.

Yani, aradan yıllar geçmesine rağmen, halk hala buraya rağbet etmektedir. Yani, bu ulu çınarın altı asla boş kalmıyor. Zaten, özellikle Cuma günleri, burası dilekte bulunmak isteyen kadınlar tarafından kalabalıklaştırılmaktadır. Burada adak adayanlardan niyetleri çıkanlar Cuma günü buraya gelip helva dağıtırlar.

Evet, bu yörenin görülebilecek en ilginç yerlerinden biri olan bu tekke ve ulu çınar ağacı ziyaret edilebilir. Bayrami Tekkelerinden, hala zamana meydan okuyan Şehzadebaşı Helvai Yakup Tekkesi günümüzde harap haldedir. Tekkenin duvarları ve çatısı yıkılmıştır.

vefa-lisesi-2
İstanbul Vefa Lisesi

 

Vefa Lisesi

Şehzade Camine giderken, Dedeefendi caddesi üzerindedir.

Bugünkü Lise türünün tam karşılığı olan okul türü idadilerdir. Ana dilde öğretim yapılan ilk mülkiye lisesi yani sivil lise: 1872 yılında Mekteb-i Mülkiyenin bünyesinde idadi sınıfları olarak kurulan bugünkü Vefa Lisesidir.

Okul: 1904 yılında Sadrazam Mütercim Rüştü Paşa tarafından yaptırılan binanın Maarif Nezareti tarafından satın alınmasının ardından, Vefa’ya taşınmış ve bulunduğu semtten dolayı “Vefa İdadi Mülki Şahanesi” ismini almıştır.

Ardından 1913-1914 yılından itibaren, okul: bünyesinde ilkokul, ortaokul ve lise bölümleri bulunan ve 12 yıllık öğretim verilen sürekli bir eğitim kurumu haline gelmiştir. Okul 1925 yılında bazı liselerle birlikte ortaokula dönüştürülmüş ve Kadırga semtindeki Eczacılık Okulu binasına taşınmıştır.

Ancak 1933 yılında, Vefa Lisesi mezunlarının girişimiyle tekrar Lise statüsüne kavuşmuş ve Vefa semtindeki tarihi binasına dönerek Vefa Erkek Lisesi olarak öğrenimine devam etmiştir.

Okul, uzun süre sadece Mütercim Rüştü Paşa Konağında eğitime devam etmiş, 1949 yılında ise üst bahçedeki binada bulunan okulun Çapa’ya taşınmasıyla, iki binada öğretime başlamıştır.

Okul binasının yetersizliği nedeniyle, alt bahçedeki pavyonlar kaldırılarak 1967 yılında yeni bir okul binası yapılmaya başlanmış ve bu yeni bina 1970 yılında hizmete girmiştir.

Bu arada, harap duruma gelen Mütercim Rüştü Paşa konağı öğretime kapatılmıştır. Bu bina, Vefa mezunları tarafından kurulan bir organizasyon tarafından onarıma alınmış ve 1984 yılında yeniden Vefa Lisesi’ne katılarak öğretime sokulmuştur.

vefa-bozacisi-0
İstanbul Vefa Bozacısı

 

Vefa Bozacısı

Katip Çelebi Caddesindeki bu tarihi bozacı: 1876 yılından beri hizmet vermektedir. Söylenenlere göre, Vefa bozacısını ilk kuran Hacı Sadık Bey, 1870 yılında Arnavutluk Prizren’den İstanbul’a gelmiştir. O yıllarda, boza: sulu kıvamda, esmer renkli ve ekşi lezzetli olarak birçok yerde yapılıp satılmaktadır.

Hacı Sadık Bey: farklı bir yöntem dener ve bugünkü koyu kıvamlı, açık sarı renkli, hafif ekşimsi lezzetli bozayı yapar. Evinin altında kendi imkanlarıyla yaptığı bozayı, kış geceleri sayar ve çevresinde omuzunda taşıdığı bakır güğümler içinde, dolaşarak satar ve böylece yaptığı boza tanınır.

O dönemde: aristokrat ve bürokratların oturduğu Vefa semtinde: 1876 yılında ilk bozacı dükkanını açar. Dükkan Vefa semtinde olduğu için “Vefa Bozacısı” olarak tanınır ve nesiller boyu devam ederek günümüze ulaşır. Burayı ziyaret ettiğinizde, özellikle duvarlardaki çinilere dikkat ediniz. Boza, mayalanmış darı hamurundan yapılan son derece koyu kıvamda bir içecektir ve kışın içilir.

Çünkü içindeki yoğun vitaminlerin kışın girip ve nezleden koruduğuna inanılır. Ayrıca bağırsak florasını düzenler, kabızlığı önler, mideyi rahatlatır. Hafifçe fermente olduğu için, Yeniçeriler içki niyetine de kullanırlarmış. Çünkü bozanın içeriğinde % 1-1.5 oranında alkol olur. Yazları bu dükkanda üzüm suyundan şıra yapılıyor. Burada, Mustafa Kemal Atatürk’ün boza içtiği bardak hala korunmaktadır. Yaz aylarında, boza yerine şıra servisi yapılıyor.

atif-efendi-kutuphanesi-1
İstanbul Vefa Atıf Efendi Kütüphanesi

 

Atıf Efendi Kütüphanesi

Defterdar olan Atıf Efendi, bu olağanüstü sevimli ve bağımsız binası olan kütüphaneyi, 1740 yılında yaptırmıştır. Osmanlı devletinde, bağımsız bir binaya sahip olan ikinci kütüphanedir. Birinci kütüphane, 1678 yılında Köprülü Fazıl Ahmet Paşa tarafından yaptırılan Köprülü Kütüphanesidir.

Bu dönemde: ilk olarak Sultan III. Ahmet, Lale Devrinde, Sarayda bir kitaplık yaptırmıştı. Patrona isyanından sonra tahta geçen Sultan I. Mahmut, Lale Devrinin batılılaşma çizgisini sürdürdü. O da, Ayasofya’da ilk kamusal kütüphaneyi açtırdı. Bundan birkaç yıl sonrada, Atıf Efendi, Aşir Efendi kitaplıkları, daha ileri bir tarihte Ragıp Paşa ve Murat Molla kütüphaneleri yapıldı.

Bunların hepsi, Osmanlı aydınlanma çabalarının ürünüdür. Kütüphaneyi yaptıran Atıf Efendi, ilginç bir şahıstır. Sarayda defterdarlık yapabilmek için, Darüssaadet Ağası Beşir Ağa’ya her ay bin altın verir, bir yandan da el yazması kitaplar toplar, bir yandan da hat sanatıyla ilgilenir.

Kütüphane binasına kaynak sağlayabilmek için çeşitli mülkler vakfeder. Özellikle: 1741 yılında, kütüphaneye vakfettiği kitapların üzerinde bulunan vakfın mühründe “bu kitabı Mustafa Atıf, kütüphaneden çıkarılmaması şartı ile vakfetti” şeklinde ibare bulunması, o dönemde kitap hırsızlığının yoğun olduğunu düşündürmektedir.

Zaten, Atıf Efendinin bu vakfiyesine atfen, bu kütüphanede bulunan kitaplar Süleymaniye Kütüphanesine taşınmamıştır. Yazma eserler taranarak veri tabanına taşınmıştır. Yani, hala buradaki kitaplar kuytu köşelerde okuyucularını beklemektedir.

Sokağa bakan cephede, kütüphane memurlarının oturmaları için yapılmış üç ev bulunur. Ama üç evin ikinci katının altı kanatlıdır ve bu yelpaze gibi uzanır. Bu da Osmanlı asimetrisinin sevimli örneklerinden biridir. Üç evin ayrı kapıları vardır, ancak ana kapı geniş bir koridorla iç avluya açılır. Daha yüksek ve geniştir.

Kütüphane binası da asimetrik bir çokgendir. Bina: 18 yüzyıl Türk sivil mimari sanatının inceliklerini yansıtmaktadır. Türk Barok üslubunun en güzel örneklerinden biridir. Kütüphanenin hemen girişinde bulunan mermere: kütüphanenin çalışma kuralları ve kütüphaneden nasıl yararlanılacağı açıklanmıştır.

Kütüphane: beş oda ve iki salondan oluşmaktadır. Kütüphanenin hemen girişinde, küçük bir hafız odası, altıgen şekilli bir okuma salonu, bu salona açılan bir kitap deposu vardır. Okuma salonu, kemerli tavanıyla son derece şirindir. Binanın altı mahzendir.

Bahçesi, ağaçları, çeşmesi, mütevazi boyutları ve her yönüyle olağanüstü bir binadır. Kurulduğunda 2857 kitap bulunan kütüphanede, günümüzde: 3000 el yazmasıyla birlikte, eski ve yeni yaklaşık 30 bin civarında eser bulunmaktadır.

Süleymaniye Kütüphanesine bağlı olarak çalışan kütüphanede bulunan yazma eserlerin tamamı dijital ortama aktarılmıştır. Kütüphanede: bir kütüphane şefi, bir kütüphaneci, iki güvenlik görevlisi ve bir teknik personel olmak üzere beş kişi görevlidir.

kilise-camii-1
İstanbul Vefa Kilise Camii-Ayios Theodoros Kyriotissa Manastırı/Kilisesi-Molla Gürani Camii
kilise-camii-4
İstanbul Vefa Kilise Camii-Ayios Theodoros Kyriotissa Manastırı/Kilisesi-Molla Gürani Camii

 

Vefa Kilise Camii-Ayios Thedoros Kyriotissa Manastırı/Kilisesi-Molla Gürani Cami

Molla Şemsettin Cami sokaktadır.

Küçük, şirin tuğla duvarlı bir yapıdır. Kilise “Ayios Theodoros” adıyla 10-12 yüzyıllar arasındaki bir tarihte yapılmıştır. Kilise büyük olasılıkla Aziz Theodoros’a adanmıştır. Bizans mimarisinin Komnenos ve Palaiologos dönemlerine ait bir örnektir.

Yunan haçı planına göre yapılmıştır. Bu düşünceler, kilisenin duvar işçiliğinden anlaşılmaktadır. 1204 yılında, şehrin Latin işgali sırasında, kilise, Roma Katolik Kilisesi olarak kullanılmıştır. 1261 yılında ise, yine esaslı bir onarım görmüş ve bazı bölümler eklenmiştir.

Yapının fetihten sonra Fatih Sultan Mehmet’in hocası, alim Molla Gürani tarafından camiye dönüştürüldüğü bilinmektedir. Bu yüzden, cami onun ismiyle anılmıştır.

Camiye dönüşüm sırasında, Bizans yapılarının mermerleri kullanılmıştır. Örneğin: caminin minaresinin şerefesinde, üzerinde tavus kabartması olan bir taş kullanılmıştır. İslam surete izin vermediği için, bu taş, minare şerefesi gibi gözden uzak bir yerde kullanılmıştır.

Hemen girişte, ön cephede bulunan mermer işlemede: köşelerde dört farklı desen kullanılmıştır. (sebebi meçhul)

Yapıda, Kariye Kilisesindekilere benzer freskler görülmektedir, daha doğrusu freskler varken, bunlar yakın geçmişte badana ile kapatılmıştır.

Cami 1883 yılındaki yangında büyük ölçüde tahrip olmuştur. Özellikle, binanın kuzey ve güney cephelerindeki yan dehlizler, bu yangında yok olmuştur. 1937 yılında ise, burası kısmen dekorasyona tabi tutulur.

Bu dekorasyon sırasında, mozaikler keşfedilir ve temizlenir. Hatta binanın içinde başka yapılara ait izler bulunur ve bu kilisenin bir manastır kompleksi içinde bulunduğu fikri ortaya atılır.

Evet, bu kilise camisi, küçük ama bezeme açısından çok zengin bir yapıdır. Bütün yapı, mozaiklerle bezenmiştir. Zaman içinde meydana gelen yangınlarda, bu mozaiklerin bir kısmı tahrip olmuş ve nedeni belirsiz şekilde üzeri sıva ve badana ile kapatılmıştır.

Bunların bir kısmı, yukarıda sözünü ettiğim gibi, 1937 yılında yapılan dekorasyonda temizlenerek ortaya çıkarılmıştır.

Ancak günümüzde, yakın zaman öncesinden itibaren burada büyük bir bakımsızlık örneği yaşanmaktadır. Mozaiklerin büyük kısmı, bakımsızlıktan dökülmüş durumdadır. Sadece orta nartekste yer alan mozaiğin küçük bir parçası görülmektedir.

Öte yandan, bir gerçek var ki, bu bölge ve çevresi, 1985 yılından bu yana, UNESCO tarafından Dünya Kültür Mirası Listesine dahil edilerek sözüm ona koruma altına alınmıştır.

sibyan-mektebi-00
İstanbul Vefa Recai Mehmet Efendi Sıbyan Mektebi ve Sebili

 

sibyan-mektebi-sebili-1
İstanbul Vefa Recai Mehmet Efendi Sıbyan Mektebi ve Sebili

 

Recai Mehmet Efendi Sıbyan Mektebi ve Sebili

Meşhur Vefa Bozacısının önünde uzanan Cemal Yener Tosyalı caddesi üstündedir. Vefa semtinin en özel yapılarından birisidir.

Önce Sıbyan Mektebinden söz etmek istiyorum. Osmanlı eğitim sisteminin ilk ayağını oluşturan Sıbyan Mektepleri: çocukların evden alınıp okula götürülüşleri, mektepteki eğitim ve öğretim metotları, hoca ya da muallimlerden aldıkları terbiye ve yetiştirilme usulleriyle önem kazanmaktadır. Sıbyan mekteplerine başlama yaşı 4-6 yaş arası iken, Osmanlının son dönemlerinde bu yaş aralığı 6-7 yaşa çıkarılmış ve günümüz ilkokullarıyla aynı şekli almıştır.

Sıbyan mektepleri: genellikle sultanlar, yüksek dereceli devlet memurları ve zenginler tarafından inşa ettirilmiş ve bütün giderlerini karşılamak üzere kendilerine ait mal varlıklarından bir kısmını bağışladıkları vakıflar kurulmuştur. Bu Sıbyan mekteplerinden günümüze ulaşanlardan birisi de Recai Mehmet Efendi tarafından yaptırılan Sıbyan Mektebidir.

Yapı: Rokoko üslubunda yapılmıştır. Recai Mehmet Efendi: 1700’lü yılların ikinci yarısında: Hazine katipliği, Çavuşbaşı, Sadaret Kethüdası, Nişancı, Defterdar Emini ve Arpa Emini gibi görevlerde bulunmuş ve bu yapıyı, 1774 yılında yaptırmıştır. Ancak zaman içinde yolların yükselmesi nedeniyle, yapı, caddenin yaklaşık bir metre alt seviyesinde kalmıştır.

Yapının mermerden dış cephesinde Mahmut Efendi tarafından düzenlenmiş hat yazısı görülür. İki katlıdır. Üst kat Sıbyan mektebi ve alt kat ise sebildir. Üst katın cephesi, önceki dönemlerin özelliklerini taşırken, alt kattaki sebilin cephesi dönemin barok özelliklerini yansıtmaktadır. Sebile gelince: dört küçük ve bir büyük yalaklı çeşmesiyle sebilin cephesi, muhteşem görülmektedir.

Cephenin sağ bölümündeki büyük çeşmenin sol tarafındaki simetrik iz düşüm, giriş kapısı olarak tasarlanmıştır. Böylece cephenin simetrik dengesi sağlanmıştır. Mektep kısmındaki koleksiyonda, önemli eserlerin bir kısmı, Türk şehir tarihine ait kitaplardan oluşmaktadır.

Recai Mehmet Efendi, 1780 yılında ölmüş ve Şehzade Camisi haziresine defnedilmiştir.

Mektep: Cumhuriyet döneminde, Çocuk Kütüphanesi olarak kullanılmıştır. 2009 yılında ise restore edilmiştir. Restorasyonun ardından ise özel bir cemiyet tarafından kütüphane olarak kullanılmaktadır.

İstanbul günlük gezi planı hakkındaki yazım için.

İstanbul Mahmutpaşa

mahmutpaşa külliyesi.1
İstanbul Mahmutpaşa

Fatih ilçesinde, Eminönü semtindedir.

Mahmut Paşa: Fatih Sultan Mehmet’in ve halkın çok sevdiği, Rum Sırp melezi dönme vezirdir. Kendisi: Sırbistan’da despotluk yapan ve bir zaman İmparatorluk hanedanı olmuş “Angeli” ailesinden gelmektedir. Osmanlı’da: artık imparatorluk boyutlarına varan yeni devlet örgütlenmesinde önemli katkıları olmuştur. Enderun’dan çıkan ilk sadrazamdır. Güçlü bir kişiliği vardır. Yeni bir dini benimseyen pek çok kişi gibi, o da yeni inancında oldukça sofu idi.

1474 yılında Mahmut Paşanın idam edilmesi hakkındaki söylentiler

Bir süre sonra, Sultan II. Mehmet ve Mahmut Paşanın arası açılır. Mahmut Paşanın aşırı sertliğini içine sindiremeyen Padişah: halkın çok sevdiği veziri katlettirir. Fundamentalist akımlara yakınlık duyduğu ve bu yüzden idam edildiği düşünülmektedir. İdam edilmesine ait bir diğer söylenti: Şehzade Mustafa’nın ölümüne sevindiği ve aslında Rum Mehmet Paşanın kendisini Fatih Sultan Mehmet’e kötülemesidir. Peki, Mahmut Paşa, Şehzade Mustafa’nın ölümüne neden sevinmiştir diye bir söylenti çıkar. Hikayenin esas ilginç bölümü buradadır.

Çünkü: Şehzade Mustafa, Mahmut Paşanın genç karısına göz koymuştur ve Paşa, genç karısını boşamak zorunda kalır. Şehzade ölünce, Mahmut Paşa yas kıyafeti olan siyah kaftan giymez ve bunun üzerine Fatih Sultan Mehmet tarafından idam ettirilir. Ancak sonra pişman olur ve cenazesine katılır. Ancak halk ve asker, Paşanın idam edilmesini iyi karşılamaz.

Hatta idam edildikten sonra “Ebedi Sadrazam” diye anılmaya başlanır. Bir söylentiye göre, işlerinde sorunları olan İstanbullular: bunların halledilmesini istedikleri evrakları, Sadrazamın sandukasının ayak ucuna bırakır, ertesi günü gelip o kağıtları aynı yerden alarak ilgili mercilere verirlerdi. Çünkü bunların Mahmut Paşa tarafından manen imzalanmış olduğunu düşünürlerdi.

Bir başka söylentiye göre: devletle işleri olanlar burada önce türbeye bağışta bulunurlar ve ardından, orada işi bilenlere dilekçe yazdırırlardı. Dilekçenin burada yazdırılmasının etkili olduğu düşünülürdü.

Mahmut Paşa: bu bölgede bir cami, hamam ve çarşıdan oluşan bir külliye yaptırmıştır. Fatih külliyesinden sonra 15’nci yüzyılın en önemli yapı gurubudur. 1460-1462 yılları arasında tamamlanan külliyenin mimari Atik Sinan’dır.

Ancak günümüze sadece cami ve türbe ulaşmıştır.

mahmutpaşa.alışveriş.1
İstanbul Mahmutpaşa Çarşısı

MAHMUTPAŞA ÇARŞISI

Çarşı ilk yapıldığında, 265 dükkan bulunuyormuş. Bunların çoğu, 17 ve 18’nci yüzyıllarda, burada yaptırılan dev boyuttaki hanlarda yerleşmiştir.

mahmutpaşa camii.1
İstanbul Mahmutpaşa Camisi

 

MAHMUTPAŞA CAMİSİ

İstanbul’un fethinden sonra kronolojik sıraya göre yaptırılan üçüncü camidir. (Eyüp Sultan ve Fatih Camisinin ardından yaptırılmıştır)

1463 yılında Mahmut Paşa tarafından yaptırılmıştır. Caminin adı kesin olarak bilinmeyen (bir ihtimal Tusteren kilisesi) bir kilisenin üzerine yapıldığı hakkında bir rivayet olsa da, bu konuda herhangi bir kanıtlanmış bilgi yoktur. Ama burada hemen bir ayrıntıdan daha doğrusu caminin yapılması sırasında yaşanan ve günümüze aktarılan bir olaydan söz etmek istiyorum.

Caminin yapımı oldukça uzun sürmüş yani geç bitirilmiştir. Çünkü: Padişah’tan aldığı izinle caminin yapımına başlanıldığında, kilise kalıntıları yıktırılıp caminin temeli için toprak kazılırken, iki küp dolusu altın bulunur. Mahmut Paşa: durumu Sultan Mehmet’e ilettiğinde, Sultan altınları Mahmut Paşa’ya bağışlar. Bunun üzerine, Mahmut Paşa “caminin inşası için gerekli para yerinden çıktı” diyerek mimar ve işçilere: istedikleri zaman ve istedikleri süre kadar çalışmaları iznini verir ve çalışmaya kimsenin zorlanmamasını ister. Bu yüzden, cami 7 yılda tamamlanır.

Şehrin en eski camilerinden biridir ve aynı zamanda şehirdeki ilk büyük anıtsal eserdir. Ancak bu ölçüde büyük olması, Mahmut Paşanın zenginliğini ifade eder, yani sadece bir vezir için oldukça büyük ölçeklidir.

Mimari

Mimari: Bursa dönemi erken Osmanlı mimarisi üslubundadır. Mekanın düzenlenmesinde ters “T” harfi şekline benzerlik görüldüğünden, bu tür planlı camilere Ters T tipi planlı cami denir. Namaz kılınan ana mekanın üstü: kubbeyle örtülü yanlardan bitişik mekanlar: dervişlere veya resmi dairelere ayrılmıştır. Bu yüzden “Tabhaneli” veya “Zaviyeli” cami de denir.

Caminin orijinalinden günümüze kalan mermer kapısı muhteşem güzelliktedir. Kapı kemerlerinin üstünde kitabe ve yanlarda yazılar vardır. Kapı çerçevesinin düzlüğüne, sonradan tamir kitabeleri yazılmıştır. Bu kitabede hicri 868 tarihi caminin yapılış tarihi olarak yazılıdır. Kapının çerçevesi işlemeli mermerdir ve yanında Sultan III. Osman’a ait bir tamir kitabesi bulunur.

Duvarlar az pencereli ve ağır görünümlüdür.

Son cemaat yerine; ortada beşik tonozlu ve iki yanında, ikişer yuvarlak kubbeli bir mekandan girilir. Bu yapı: Bizans kiliselerindeki narteksi andırır. Buradaki sütunlar ilgi çeker. Bunlar çok kalın ve sekiz kenarlıdır.

Mihrap duvarı yüksektir ve sivri bir kemerle biter. Üzerinde ise dört tane sivri kemerli pencere bulunur.

İşlemeli mermerden yapılmış mihrap ve minberdeki motifler ve işçilikler farklı devirde yapıldığından birbirinden farklıdır. Üstlerindeki bitki motifleri, çağına ait olmadıklarını açıklar.

Hünkar mahfili 1828 yılı yapımıdır. Altı sütun tarafından taşınır, ahşap ve yeşil renk boyalıdır. Öncesinde dış mekandan ayrı bir girişle ulaşıldığı ve kapı olarak kullanılan pencere ile Hünkar Mahfili arasında irtibatı sağlayan ancak günümüzde olmayan bir ara kat olduğu düşünülmektedir. Günümüzde buraya sonradan ilave edilmiş, ahşap bir merdivenle çıkılır.

Caminin ana mekanı: dikdörtgendir. 26 x 12 metre büyüklüktedir. Burası, birbirinden bir kemerle ayrılan iki kareden oluşur. Karelerin üstünü: eşit büyüklükteki iki kubbe örter. Kubbenin çapı 10.45 x 11 metredir. Böylece iç mekan genişletilmiştir. İki yanlarda ise küçük kubbeli tabhaneler yani konuk evleri vardır. Camide toplamda 18 kubbe bulunur.

O devirlerde Türk mimarları, ana mekanı genişletirken, bunun üstünü tek bir kubbeyle örtmekte zorlanıyorlardı.

Minare: kesme taştan, tek şerefelidir ve 1936 yılına yapılan restorasyon sonucu günümüzdeki şeklini almış, özgün çizgilerini yitirmiştir.

Avluda bulunan sebil ve çeşme: Darüssade Ağası Mustafa Ağa tarafından yaptırılmıştır.

Mahmut Paşanın katledilmesinin ardından yıkandığı taş: cami avlusunda, son cemaat yerinin karşısında durmaktadır.

1755 yılında çıkan yangında hasar gören cami, Sultan III. Osman tarafından tamir ettirilmiştir. 1766 yılındaki depremde cami yıkılır, 1785 yılında tamir görür. Bu tamiratlar nedeniyle, caminin özellikle içindeki bezemelerin birçoğu orjinalliğini yitirmiştir.

mahmutpaşa.türbesi.1
İstanbul Mahmutpaşa Türbesi

 

Mahmut Paşa Türbesi

Caminin arkasında, mihrabın önündeki hazirede: Paşa’ya ait sekizgen bir türbe vardır.  1473 yılında yapılmıştır. Giriş kapısı üstünde, üç satırlık inşa kitabesi ve 1730 tarihli onarım kitabesi bulunur.

Türbe: küfeki taşından, sekizgen plan üzerine inşa edilmiştir. Kubbesi 7.36 metre çapında bir kubbele örtülüdür.

İstanbul’daki en güzel türbelerden birisidir. Çünkü: türbenin dış yüzeyleri: lacivert, firuze ve yıldız motifli çinilerle kaplıdır. İstanbul’da dış yüzü çini kaplı tek türbe burasıdır. Kullanılan çiniler: İznik çinilerinin ilk parladığı döneme aittir. Renkler: Osmanlıdan çok Selçukluları hatırlatır.

Yani İstanbul’da Selçuklu türbe özelliğini gösteren tek yapıdır. Türbenin içinde ise hiç süsleme yoktur. İç zeminde: ahşap döşeme ve bunun altında özgün tuğla döşemesi görülür. Türbenin ortasında, mermer bir kaide üstünde, Mahmut Paşanın sandukası ve kapı tarafında ise oğlu Mehmet Beye ait daha küçük bir sanduka bulunur.

mahmutpaşa hamamı.1
İstanbul Mahmutpaşa Hamamı

MAHMUT PAŞA HAMAMI

Caminin kuzeyindedir. İstanbul’un en eski hamamıdır. Hamamın ana giriş kapısındaki kitabede 1466-1467 tarihleri yazılıdır. Çifte hamam olarak inşa edilmiştir. Kadınlar kısmı 1755 yılındaki yangında yanarak yok olmuş, bu bölüm 1878 yılında yıkılarak yerine “Abud Efendi Hanı” yaptırılmıştır. Günümüzde sadece erkekler kısmı ayaktadır. Hamamın mukarnaslı kapı nişi ve cephesi çok güzeldir. Kubbesi ise 26 metre yükseklikte ve 17 metre çapındadır.

Hamam 1953 yılında restore edildikten sonra bir süre hamam olarak kullanılmıştır. Ardından bir depoya ve son olarak 1990 yılında bir çarşıya dönüştürülmüştür.

kürkçü han.1
İstanbul Mahmutpaşa Kürkçü Han

 

KÜRKÇÜ HAN

Caminin kuzeyinde, Mahmutpaşa yokuşundadır.

Burası: Mahmut Paşa tarafından, 1453-1460 yılları arasında hamamla birlikte Kervansaray olarak yaptırılmıştır. Bir zamanlar “Kurşunlu Han” olarak isimlendirilen yapı, günümüzde “Kürkçü Han” olarak tanımlanır.

128 metre uzunluğunda ve 70 metre genişliğindeki yapının alt katında 48 ve üst katında 50 oda bulunur. Daha sonra, zemin katın üzerine, Hacı Kürkçü Ahmet Ağa isimli bir kişi tarafından küçük bir cami yaptırılır. Kubbe 1900’lu yıllarda çökmüş ve ikinci avluya zarar vermiştir. Bu yüzden, ikinci avludaki yapıların pek çoğu yeni tarihlidir.

Hana ismini veren 7-8 kürkçü dükkanı zaman içinde kapanmıştır. Dokuma ve çorap atölyeleri de yoktur. Günümüzde burada çeyizlik dükkanlar, tuhafiyeciler, yüncüler ve gelinlikçiler doludur.

MAHMUT PAŞA MEDRESESİ

1470’li yılların başında caminin doğusunda inşa edilen medreseden günümüze sadece bir dershane ulaşmıştır. Yapının bütünü 20’nci yüzyıl başında yıkılmıştır. Yapının günümüzde dershanesi dışında kalan arsasında bir İlköğretim okulu bulunmaktadır. Dershane: 6.80 x 7.5 metre ebatlarındadır.

BÜYÜK YENİ HAN

Mahmutpaşa’da Çakmakçılar Yokuşundadır.

Sultan III. Mustafa döneminde, 1764 yılında mimar Tahir Ağa tarafından yapılmıştır. Yapıldığı dönemde sarraflar tarafından kullanılan yapı, İstanbul’un işgal dönemlerinde işgal kuvvetlerince karargah olarak kullanılmıştır. Memurlara borç para veren bir kuruluş olan Emniyet Sandığı da burada açılmıştır. Bankalar caddesindeki hanların yapılmasından sonra, sarraflar buradan ayrılmıştır. Han: düzgün olmayan dikdörtgen şekilde, 3 katlı, 2 avlulu, 173 odalı ve 40 dükkanlıdır.

büyük han.1
İstanbul Mahmutpaşa Büyük Valide Han

 

BÜYÜK VALİDE HAN

Mahmutpaşa’da Çakmakçılar Yokuşu ve Fincancılar Yokuşu arasındadır.

1635 yılında: Sultan I. Ahmet’in eşi Kösem Sultan tarafından Üsküdar’daki Çinili Külliyesine akar sağlamak için yaptırılmıştır. Hanın bulunduğu yerde, önceden bir Bizans yapısı bulunduğu tahmin edilmektedir. Söylentiye göre: Kösem Sultan, servetini bu hanın bir odasına saklamıştır. Kösem Sultan: IV. Mehmet’in eşi ve gelini Turhan Hatice Sultan tarafından, Başlala Uzun Süleyman Ağa ve birkaç has odalı tarafından 2-3 Eylül 1651 yılında, odasında bir perde ipiyle boğularak öldürülmüş, serveti de yağmalanmıştır.

200 den fazla odası bulunan han, İstanbul’un en büyük hanlarından bir tanesidir. Kösem Sultanın ölümünden sonra, bir kısmı hazineye kalmıştır. Cumhuriyetten sonra da bazı odalar Vakıflara geçmiştir. Vakıflar Başmüdürlüğü, 1940’lı yıllarda bu odaların bir kısmını satmıştır. Maliklerinin çok olması nedeniyle bakımsız kalan hanın odaları: yüzyılın başında ise çoğunlukla İranlıların oturduğu bekar odaları olarak kiralanmıştır.

Burada, Osmanlı imparatorluğunun ilk Ermeni matbaası 1567 yılında kurulmuştur. (İlk Türk matbaasının kuruluş tarihi 1728 yılıdır) İstanbul’da ilk Kuran-ı Kerim: Şeyhülislamdan fetva alınamayınca, buradaki matbaada, İranlılar tarafından gizlice basılmıştır. 19 Ağustos 1906 tarihinde bakımsızlıktan bir kısmı çöken bina, 1931 yılında valilik tarafından kapatılmıştır.

James Bond’un “Skyfall” isimli filmi, bu hanın çatısında çekilmiştir.

ÇUHACILAR HANI

Mahmutpaşa yokuşunun başında, Kılıççılar sokağı ile Çuhacı Han sokağı arasındadır. Lale devrinin Sadrazamı İbrahim Paşa tarafından çuhacı esnafı için yaptırılmıştır. Adı “Çuhacılar Hanı” olarak kalmasına rağmen, günümüzde içinde kuyumcu atölyeleri bulunmaktadır. 29 Eylül 1755 tarihindeki büyük yangında yanan han, tamir edilerek günümüzdeki görüntüsüne kavuşmuştur.